Zwijając swe listki w ciemności oraz rozkwitając ponownie w pełnym słońcu, kwiat ten jest symbolem duchowego spełnienia. Jest pewnego rodzaju objawieniem, pojawiając się na powierzchni pierwotnej wody, podobnie jak kosmiczne jajo. Zwinięty pąk lotosu symbolizuje rozwój potencjału ukrytego w ziarnie, z którego się wywodzi.

Kwiat ten jest także symbolem energii kosmicznej ze względu na fakt, iż posiada osiem płatków (odniesienie do ośmiu głównych kierunków w przestrzeni). Dlatego często wykorzystuje się lotos w rysunkach mandali oraz yantras. Ikonografia indyjska przedstawia Wisznu śpiącego na powierzchni wód oceanu, często przedstawianego w formie lotosu. Z pępka Wisznu wynurza się lotos, na którym siedzi Brahma (stwórca wszechświata).

Według Buddystów lotos reprezentuje naturę Buddy, nietkniętą przez otaczającą go Samsarę (kołowrót narodzin i śmierci). Klejnot w lotosie, mani padme, jest symbolem wszechświata, gdzie stanowi obszar Dharmy, z której emanuje Nirwana. Budda w środku lotosu pełni rolę Czakrawartin (Króla królów). W centrum lotosu można też znaleźć górę Meru stanowiącą oś świata. Lotos z tysiącem płatków reprezentuje cud sam w sobie.

W literaturze japońskiej często wykorzystywany jest lotos jako symbol moralności.
W starożytnym Egipcie kwiat ten symbolizuje zarówno stworzenie (powstanie), jak i odrodzenie. Lotos to pierwsza istota, jaka pojawiła się w pierwotnej wodzie. Niebieski lotos jest uznawany za najświętszy ze wszystkich.